“tháng 5/1948, Tỉnh ủy đã quyết định chuyển địa bàn từ chiến khu Hòa Mỹ vào vùng rừng núi phía Tây huyện Hương Thủy để xây dựng Chiến khu Dương Hòa, lấy làng Dương Hòa làm trung tâm của chiến khu”[1]

Đến với xã miền núi Dương Hòa hôm nay, đi trên con đường nhựa phẳng lì thênh thang nối liền với trung tâm thị xã Hương Thủy và thành phố Huế, nhấp nhô qua từng sườn núi mướt mắt một màu xanh của lá, thấp thoáng những khu dân cư đường rợp bóng hoa, nhà cửa khang trang kiên cố, nằm san sát và ngõ nối ngõ bằng những con đường bê tông cứng hóa, đắm mình dưới tán thanh trà của những cánh đồng phù sa rộng lớn men theo đôi bờ sông Tả trạch … ít ai biết rằng nơi đây 75 năm về trước là một Chiến khu cách mạng của tỉnh, một địa danh đã đi vào lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc của quân và dân tỉnh Thừa Thiên Huế.

Nơi đây, đã diễn ra Đại hội Đảng bộ tỉnh Thừa Thiên Huế lần thứ I, từ ngày 17-27/4/1949; lần thứ II từ ngày 02-15/5/1950; lần thứ III từ ngày 20-24/7/1951. Tại Chiến khu Dương Hòa còn diễn ra nhiều Hội nghị, cuộc họp, các lớp tập huấn, bồi dưỡng, học tập Nghị quyết của Đảng và các ngành, các cấp quan trọng khác. Ngoài cơ quan Tỉnh ủy, Ủy ban Kháng chiến còn có căn cứ của các cơ quan đầu não kháng chiến và phục vụ kháng chiến như: Ty Công an, cơ quan Quân sự, Bệnh viện, Xưởng quân giới, cơ quan thông tin văn hóa, cơ quan Thành ủy Huế, Trung đoàn 101, Cơ quan tòa án, Công an.[2]

Chiến khu Dương Hòa được thành lập, nhiều đoàn dân công từ Dương Hòa lên, về thành phố tiếp tế lương thực, thực phẩm để nuôi cán bộ, bộ đội; nhiều con em Dương Hòa đã phải hy sinh vì bom đạn của địch hoặc bị bắt bớ tù đày trong quá trình vận chuyển các nhu yếu phẩm tiếp tế cho chiến khu, song vẫn một lòng trung thành với cách mạng; có nhiều chị; nhiều mẹ tháng tháng, ngày ngày nuôi dấu cán bộ, nuôi dưỡng thương binh không một chút suy tính. Mặc dù phải hứng chịu các trận mưa bom, bão đạn của kẻ thù, nhưng nhân dân Dương Hòa chưa bao giờ nản chí sờn lòng, kiên trì bám trụ quê hương để kháng chiến và phục vụ kháng chiến đến ngày thắng lợi.

Dương Hòa là các căn cứ địa vững chắc, nơi đóng quân các cơ quan đầu não kháng chiến của tỉnh; là nơi ở (nuôi, giấu, giữ bí mật), làm việc và hoạt động lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng phong trào cách mạng trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ của các đồng chí cán bộ của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội. Đây còn là nơi ghi dấu chiến công oanh liệt của quân và dân ta, đánh bại các cuộc hành quân càn quét của thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, góp phần vào thắng lợi chung trong cuộc đấu tranh giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước.

Để ghi nhận công lao to lớn của nhân dân Dương Hòa trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, Đảng và Nhà nước đã phong tặng 2 Bà mẹ Việt Nam anh hùng, tặng thưởng nhiều Huân chương, Huy chương kháng chiến và Bằng khen cho các cá nhân, tập thể ở Dương Hòa. Ngày 29/01/1996, Chủ tịch nước đã ban hành Quyết định 761/QĐ/CTN phong tặng Danh hiệu “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân” cho nhân dân và lực lượng vũ trang xã Dương Hòa. Thủ tướng Chính phủ đã ký ban hành Quyết định số 1660/QĐ-TTg về việc công nhận các xã An Toàn khu ở tỉnh Thừa Thiên Huế.

Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (1975), chính quyền cách mạng xác lập lại địa giới hành chính, Dương Hòa là một thôn thuộc xã Hương Thọ, huyện Hương Trà. Năm 1981, thực hiện chủ trương quy hoạch lại địa giới của tỉnh, Dương Hòa được tách khỏi xã Hương Thọ trở về với địa giới huyện Hương Phú (nay là thị xã Hương Thủy), thành một xã riêng gồm có 12 thôn và 1 bản dân tộc. Đến năm 2004, do yêu cầu xây dựng công trình hồ chứa nước Tả Trạch, nhân dân 7 thôn và 1 bản Dân tộc Vân Kiều phải chuyển sang tái định cư ở Bến Ván, xã Lộc Bổn, huyện Phú Lộc; xã Bình Thành, thị xã Hương Trà.

Xã Dương Hòa được chính thức thành lập từ tháng 11/1981, trước bao khó khăn thách thức do hậu quả chiến tranh để lại, cơ sở hạ tầng hầu như chưa có gì, kinh tế nghèo nàn lạc hậu, dân cư sinh sống phân tán và có nhiều bộ phận dân cư ở các vùng miền khác nhau đi kinh tế mới ở đây, tình hình ANCT-TTATXH diễn biến phức tạp, hệ thống chính trị chưa được cũng cố kiện toàn. Đứng trước những khó khăn thách thức đó, nhiệm vụ cấp thiết lúc này của Dương Hòa là phải nhanh chóng cũng cố, tổ chức hệ thống chính trị vững mạnh để đủ sức lãnh đạo nhân dân vượt qua mọi khó khăn trước những chuyển biến mới của quê hương. Tháng 12/1981 Đại hội chi bộ Dương Hòa lần thứ I nhiệm kỳ 1981-1984 có 07 đảng viên tham dự. Giữa tháng 12/1981, nhân dân Dương Hòa tiến hành bầu cử HĐND xã khóa 2 với 97,7% cử tri tham gia bỏ phiếu. Việc nhanh chóng kiện toàn hệ thống chính trị và tổ chức bộ máy đã kịp thời lãnh chỉ đạo các nhiệm vụ phát triển kinh tế, xã hội, QPAN trong giai đoạn xây dựng và bảo vệ tổ quốc của cán bộ và nhân dân xã Dương Hòa.

Phát huy truyền thống cách mạng của một xã anh hùng, kế thừa những thành tựu đạt được và đúc rút kinh nghiệm thực tiển từ khi thành lập xã và 11 kỳ đại hội đã qua. Đại hội Đảng bộ xã Dương Hòa lần thứ XII nhiệm kỳ 2020 – 2025 được xác định là Đại hội đổi mới và phát triển, đã đề ra 14 chỉ tiêu và 03 chương trình trọng điểm để tập trung lãnh chỉ đạo đưa quê hương Dương Hòa đi lên cùng với các xã, phường thị xã. Năm 2023 là năm thứ 3 cả hệ thống chính trị tập trung thực hiện nghị quyết, hướng đến xây dựng xã sớm đạt chuẩn Nông thôn mới nâng cao. Qua đánh giá các chỉ tiêu, nhiệm vụ, đảng bộ, chính quyền và nhân dân trên toàn xã tiếp tục đạt được nhiều kết quả tích cực trên các mặt, có 14/14 chỉ tiêu đề ra được hoàn thành.

Tổng giá trị sản xuất các ngành đạt hơn 329 tỷ đồng, thu nhập bình quân đầu người đạt 61,82 triệu đồng, tổng vốn đầu tư toàn xã hội đạt khoảng 21,8 tỷ ; 03 chương trình trọng điểm được tập trung thực hiện, trong đó chương trình xây dựng Nông thôn mới nâng cao có 12/19 tiêu chí đạt ; chương trình phát triển kinh tế vùng gò đồi đã triển khai trồng mới 17,89 ha cây ăn quả thanh trà và bưởi da xanh, nâng tổng diện tích cây ăn quả trên toàn xã đạt hơn 92 ha, đăng ký cấp mã vùng trồng cho 1,3 ha thanh trà; chương trình phát triển du lịch – dịch vụ có nhiều khởi sắc, tiếp tục hỗ trợ xây dựng và phát triển các sản phẩm du lịch cộng đồng, phối hợp với một số đơn vị lữ hành xây dựng các tour tuyến du lịch về địa phương, trong năm đã đón khoảng hơn 10 nghìn lượt khách trong và ngoài nước tại các điểm.

Sự nghiệp văn hóa, y tế, giáo dục và thực hiện các chính sách an sinh xã hội có nhiều tiến bộ và hiệu quả. Nhiều phong trào văn hóa văn nghệ thể dục thể thao được tổ chức phù hợp đáp ứng nhu cầu của người dân, phong trào “Xây dựng nông thôn mới đô thị văn minh” được người dân hưởng ứng, có 100% số thôn được công nhận thôn văn hóa và 99% hộ gia đình được công nhận gia đình văn hóa. Công tác phổ cập giáo dục mầm non cho trẻ 5 tuổi đạt 100%, duy trì xã đạt chuẩn phổ cập tiểu học, THCS mức độ 3 và xóa mù chữ đạt mức độ 2. Công tác y tế, chăm sóc sức khỏe ban đầu cho nhân dân được thực hiện tốt, tỷ lệ sinh con thứ 3 dưới 15%, cấp thẻ cho 1400 đối tượng thuộc diện hưởng BHYT xã An toàn khu, 100% người dân đều tham gia Bảo hiểm y tế. Tỷ lệ hộ nghèo giảm 05 hộ/ chỉ tiêu giao 02 hộ, còn lại 05 hộ nghèo chiếm tỷ lệ 0,86%, lao động làm việc nước ngoài theo hợp đồng có 7 trường hợp đạt 200% kế hoạch, các chính sách an sinh xã hội đối với hộ nghèo, cận nghèo đối tượng bảo trợ và người có công được thực hiện đảm bảo. Quốc phòng, an ninh được giữ vững và ổn định, phong trào toàn dân bảo vệ An ninh tổ quốc đạt kết quả tốt. Hệ thống chính trị vững mạnh, hoạt động hiệu lực, hiệu quả.

Hiện nay, Dương Hòa là một xã vùng núi thuộc thị xã Hương Thủy, diện tích tự nhiên 26.171,92 ha, chủ yếu là đất lâm nghiệp thuận lợi cho việc trồng rừng kinh tế, các loại cây ăn quả, chăn nuôi và phát triển các loại hình trang trại. Trên địa bàn xã có 05 thôn, 580 hộ với 2115 khẩu; Các công trình như điện, đường, trường, trạm được quan tâm sớm đầu tư khang trang cơ bản đáp ứng nhu cầu của người dân tại địa phương phục vụ dân sinh, giao thương đi lại và phát triển kinh tế. Trường học được đầu tư xây dựng theo chuẩn quốc gia, có đủ cấp học từ mầm non đến THCS, Trạm y tế khang trang, thiết bị khám chữa bệnh và nhân lực được trang cấp bố trí đảm bảo, các chính sách an sinh xã hội được triển khai thực hiện đồng bộ và hiệu quả, quốc phòng, an ninh được giữ vững, hệ thống chính trị được cũng cố kiện toàn từ xã đến thôn. Là xã được UBND tỉnh Thừa Thiên Huế công nhận đạt chuẩn nông thôn mới năm 2015 và đang trong tiến trình xây dựng xã đạt chuẩn Nông thôn mới nâng cao.

Sau 75 năm kể từ ngày thành lập chiến khu Dương Hòa và 42 năm chính thức thành lập xã Dương Hòa, có thể khẳng định rằng Dương Hoà đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ lịch sử của mình trong công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng bảo vệ tổ quốc, chủ động, linh hoạt trong giai đoạn đổi mới và phát triển. Dương Hòa hôm nay đã và đang thay da đổi thịt từng ngày, nhờ sự quan tâm của các cấp các ngành cùng với sự đoàn kết sáng tạo, năng động của cả hệ thống chính trị và sự vào cuộc đồng lòng của nhân dân, với nhiều tiềm năng lợi thế còn chưa được khai thác sẽ là thế và lực mới để thúc đẩy phát triển kinh tế, đảm bảo an sinh xã hội, xây dựng Chiến khu Dương Hòa xưa ngày một giàu đẹp trong hôm nay, xứng tầm là một địa danh lịch sử cách mạng của một xã An toàn khu.